چَرْخ
چَرْخ، علاقه‌داری و شهری قدیمی در ولایت لوگَر در مغرب افغانستان. چرخ، با 760 كیلومتر مربع وسعت و 108 قریه، در جنوب ولایت لوگر قرار دارد و از شمال و مشرق به پُل عَلَم در همان ولایت، از جنوب‌شرقی به زَرْمَت در ولایت پَكتیا *، از جنوب به جَغْتو در ولایت غَزْنِی *و از مغرب به نِرخ در ولایت وَرْدَك محدود می‌شود (دولت‌آبادی، 1371 ش، ص 123).
چرخ دارای آب و هوای معتدل است. كوههای بسیاری در آن هست، از جمله قرین، هوكام و خَرپِچَك. كتلهایی مانند مولینا و كبوترخانه دارد (آریانا، ذیل مادّه). زمینهای چرخ با ریزابه اصلی رود لوگر، كه از كتل مولینا سرچشمه می‌گیرد، آبیاری می‌شود(همانجا؛ برای اطلاع بیشتر در باره رود لوگر رجوع کنید به <فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان>، ج 6، ص 507).
اقوام تاجیك و قبایل بَخْتَك، اَیومِبگ، مُحْروم‌بگ و زَی‌حیدر در آن به سر می‌برند( د.ایرانیكا، ذیل مادّه). در سرشماری 1369 ش، جمعیت آن 998 ، 33 تن بوده كه در آن سال بیشترین جمعیت را در استان لوگر داشته است (دولت‌آبادی، 1376 ش، ص 62). اهالی آن به فارسی دری گفتگو می‌كنند (رجوع کنید به همو، 1371 ش، همانجا).
شهر چرخ، مركز علاقه‌داری چرخ، در ارتفاع حدود 000 ، 2 متری، در حدود 25 كیلومتری جنوب شهر بَرَه‌كی (مركز استان لوگر) و حدود 110 كیلومتری جنوب‌غربی شهر كابل، در دره چرخ و در جنوب استان، واقع شده است. شاخه اصلی رود لوگر در میان شهر جریان دارد. راه قدیمی‌غزنی ـ كابل ــ كه از چرخ و دره لوگر می‌گذرد ــ از همین طریق به بره‌كی و شهرهای كُلَنْگار، محمد آغه و چار آسیاب و كابل می‌رسد (رجوع کنید به < فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان >، ج 6، ص 508؛ د.ایرانیكا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به نقشه راهنمای افغانستان ). شهر چرخ در گذشته یكی از مكانهای مهم صوفیه بود و یعقوب چرخی، از شخصیتهای برجسته سلسله نقشبندیه، به این شهر منسوب است. مولانا نظام‌الدین خاموش (متوفی 860) و خواجه حسن عطار (متوفی 826، فرزند علاءالدین محمد بخاری*) از دیگر بزرگان منسوب به چرخ هستند (معصوم علیشاه، ج 3، ص 62).
آثار قدیمی این شهر عبارت‌اند از: آرامگاه نیاكان یعقوب چرخی كه از زیارتگاههای مشهور شهر است (همانجا؛ فیض محمد، ج 2، ص 240، پانویس 1؛ نیز رجوع کنید به چرخی*، یعقوب)؛ قلعه‌ای مشهور به قلعه نو، متعلق به حدود چهار قرن پیش؛ مسجدی قدیمی با محراب چوبی كنده‌كاری شده و كتیبه‌هایی به خط كوفی متعلق به دوره غزنویان ( آریانا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا).
پیشینه. ظاهراً نام شهر همان كلمه فارسی چرخ است (رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا) و در برخی منابع به صورت جَرْخ هم ضبط شده است (رجوع کنید به ابن‌بطوطه، ج 1، ص 398). در 366، حوالی چرخ نبردگاه سبكتگین و كابلشاه بوده است (منهاج سراج، ج 1، ص 227). در اوایل سده هشتم، ابن‌بطوطه (همانجا) آنجا را قریه‌ای بزرگ با باغهای فراوان و میوه‌های نیكو وصف كرده است كه نماز جمعه در آن شهر برگزار می‌شد.
در هنگام حمله انگلیسیها به افغانستان، معروف به دومین جنگ افغان (1297ـ 1298/ 1880ـ1881)، برخی از سران و حكام چرخی، نقش مهمی در نبرد با قوای انگلیسی داشتند (رجوع کنید به ایوانس، ص 73، 81). در 1298/1880، نیروهای انگلیسی در چرخ حضور داشتند ( < فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان >، ج 6، ص 519). در این زمان در دره چرخ هزار خانوار تاجیكی ساكن بودند (همان، ج 6، ص 133).
با ورود قوای شوروی به افغانستان در 1356 ش/1997، و نیز در حوادث بعدی، به‌ویژه در زمان سلطه طالبان، اهالی ولایت لوگر و به تبع آن چرخ برضد نیروهای روسی، و طالبان قیام كردند (حق‌شناس، ص 391؛ امامی، ص 79؛ گاهشمار رویدادهای افغانستان در سال 1374، ص 290ـ291). جمعیت آن بنابر آمار 1358 ش، بالغ بر 600 ، 34 تن بود (رجوع کنید به د. ایرانیكا، همانجا). در اواسط سده چهاردهم/ بیستم، چرخ دارای 63 آبادی و صنایع دستی چوبی ساخت تاجیكها بود و در باره كشاورزی دیمی و آبی، باغداری و دامداری آنجا گزارشی در دست است (رجوع کنید به <فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان>، ج 6، ص 133، 511 ـ519).
منابع: آریانا دائره المعارف، كابل: انجمن دائرهالمعارف افغانستان، 1328ـ 1348 ش؛ ابن بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ اطلس عمومی و مصور افغانستان، تهران: سحاب، 1366 ش؛ حسام‌الدین امامی، افغانستان و ظهور طالبان، تهران 1378 ش؛ ش . ن . حق‌شناس، دسایس و جنایات روس در افغانستان: از امیر دوست محمدخان تا ببرك، تهران 1363 ش؛ بصیراحمد دولت‌آبادی، شناسنامه افغانستان، قم 1371 ش؛ همو، «ناگفته‌هایی در باره تقسیمات اداری و كشوری در افغانستان»، سراج، ش 13 و 14 (پاییز و زمستان 1376)؛ فیض محمد، سراج‌التواریخ، تهران 1372 ش؛ گاهشمار رویدادهای افغانستان در سال 1374، به كوشش هرمز مقصودی، تهران: وزارت امورخارجه، ستاد پشتیبانی افغانستان، 1376 ش؛ محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ 1345 ش؛ عثمان‌بن محمد منهاج سراج، طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام ، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363 ش؛ نقشه راهنمای افغانستان، مقیاس 000 ، 600 ، 1:1، تهران: گیتاشناسی، 1994؛
{jcomments on}
